Harmonia wieków

W 1218 r. trzebnickie cysterki, które od czasu swego przybycia zajmowały tymczasową siedzibę przy kościele św. Piotra, przeniosły się do ukończonego właśnie opactwa – było ono o wiele mniejsze niż dziś obecny klasztor (rozbudowa nastąpiła, w czasach baroku, na początku XVIII wieku). Natomiast dzień po uroczystości św. Bartłomieja, tj. 25 sierpnia 1219 r. nastąpiło uroczyste poświęcenie potężnej świątyni, której zasadniczy kształt zachował się do dnia dzisiejszego.

Z okazji konsekracji cysterskiego kościoła, odbył się w Trzebnicy zjazd duchowieństwa i możnowładców. Uczestniczyli w nim m.in. Chrystian, legat papieski na Prusy, a także biskupi poznański i wrocławski – obaj nosili imię Wawrzyniec oraz poznański - Paweł. Omawiano wtedy m.in. sprawę zorganizowania krucjaty na ziemiach pruskich i następstwa po zmarłym kilka miesięcy wcześniej arcybiskupie Henryku Kietliczu. W czasie tej uroczystości zabrzmiały po raz pierwszy na ziemiach polskich dźwięki organów.

Świątynia otrzymała jako patronów Najświętszą Marię Pannę i św. Bartłomieja Apostoła, którego kult szczególnie upodobała sobie para książęca. Była, i  pozostała, jednym z największych średniowiecznych kościołów Środkowej Europy - nawa główna ma ponad 60 metrów, a poprzeczna (transept) ponad 30 m. Zbudowana została głównie z cegły, do której surowiec – glina wydobywany był na miejscu i wypalany w pierwszej na ziemiach polskich trzebnickiej cegielni. Do budowy użyto także granitu (z okolic Strzelina) i piaskowca. Wzorów tej budowli, zdaniem prof. Jerzego Rozpędowskiego należy szukać we Francji (Mont Sainte Odile w Alzacji). Reprezentuje ona styl romański, choć z pewnymi już elementami sztuki gotyckiej.

Od dzisiejszego wyglądu trzebnickiej bazyliki tamta świątynia różniła się niewiele. Prezbiterium było nieco niższe, a po jego obu stronach znajdowały się symetrycznie dwie niewielkie kaplice. Dziś pozostała w niezmienionym kształcie zachodnia - św. Jana (ta w której adorowany jest Najświętszy Sakrament), natomiast kaplica wschodnia (kiedyś św. Piotra) została po kanonizacji św. Jadwigi przebudowana w stylu pełnego gotyku. Kościół z XIII w. miał także inną, wolnostojącą wieżę - można ją zobaczyć jeszcze na XVIII wiecznych rycinach Fryderyka Bernarda Werhnera (obecną wieżę ukończono w 1789 r.).

Główne wejście do kościoła było trójdzielne. Jedyną zachowaną jego częścią jest jeden z bocznych portali, który (po zamurowaniu podczas budowy nowej wieży) został ponownie odkryty dopiero w 1935 r. przez Alfreda Zinklera. To słynny portal dawidowy, przedstawiający króla Dawida grającego na średniowiecznym instrumencie (chrotcie) dla swojej żony Betsabe. Śp. ks. prof. Antoni Kiełbasa podkreślał często, że postacie z portalu symbolizują parę fundatorów świątyni, a tematyka muzyczna harmonię jaka panowała między książęcymi małżonkami i ich poddanymi (na portalu znajduje się także postać służącej).

Trzebnica to moje miasto rodzinne. To wielkie szczęście dorastać w cieniu tak wspaniałej budowli, jaką jest nasza bazylika. Jej prawie osiemsetletnia bryła, pełna potęgi, a zarazem harmonii jest dla mnie najpiękniejszą budowlą, jaką znam... I tak już pozostanie.

A w tym samym 1219 r., według legendy, w czasie krucjaty duńskiego króla Waldemara II Zwycięskiego do Estonii, spadła z nieba flaga Danii (Dannebrog), najstarsza spośród używanych obecnie w Europie. W tym samym roku w czasie rozejmu podczas V wyprawy krzyżowej, św. Franciszek z Asyżu spotkał się w Egipcie z sułtanem Al-Kamilem.